Türk şiirinin Dünya’da tartışmasız en büyük şairlerinden Nazım Hikmet 3 Haziran 1960 tarihinde Moskova’da vatan hasretiyle ölümünün üzerinden 57 yıl geçti. Nazım Hikmet’in dedesi Nazım Paşa 1896-1898 yılları arasında, görevlerindeki başarıları nedeniyle Adana Vilayetine bağlı Mersin Sancağına Mutasarrıf (bugünkü kaymakamlık) olarak atanmıştır.
Mersin, 1860 lı yıllarda başlayan, Amerikan iç savaşı sonrası Çukurova’da başlanan pamuk üretiminin ihracat kapısı ve Doğu Akdenizin yıldızı parlayan ticaret merkezidir. Artan dış ticaret hacmi , adli ve ekonomik kapütülasyonların sağladığı kolaylıklar nedeniyle, Nazım Paşa Döneminde (Mersin’de, 1893 tarihinde açılmış) Düyun-u Umumiye Mersin Şubesi ile 12 konsolosluk ile çok sayıda yabancı acenta ve temsilcilikler vardır(*). Bu temsilciliklerde çalışanlar doğal olarak yabancılar, çökmekte olan imparatorlukta kendilerini çok ayrıcalıklı görmekteydiler. Nazım Paşa döneminde yaşanmış bir olay, o dönemin atmosferini ve yabancıların Mersinlilere bakışını, bir Osmanlı yöneticisinin de ruh halini ortaya koymaktadır.
Nazım Hikmet küçüklüğünde bir süre dedesinin himayesinde yaşarken dinlediği bu olayı, daha sonra yakın dostu Rus Gazeteci Radi Fiş’e anlatmış, o’da “Nazım’ın Çilesi” adlı kitabında bu olayı Nazım’dan bir anı olarak yazmış(**). O dönemlerde yoksul ailelerin çocukları sırtlarında küfeleriyle yoğurt pazarından veya limandan alışveriş yapanların yüklerini taşıyarak aile geçimine katkıda bulunurlarmış. Bu çocuklardan biride, 12 yaşındaki kara kuru çocuk Memet’tir. Küçük Memet’in kazandığı para ile ailesi geçimini sağlamaktadır. O dönemde Mersin’de yaşayan yabancılardan biride Lord Thompson’dır. Birgün yurt dışından gelen eşyalarını taşıtmak için Memet’i çağırır. Memet, küfesine doldurduğu eşyalar çok ağır olduğu için ilk anda bacakları üzerinde kaldıramaz. Çevresindekilerin yardımıyla, yük küfesi Memet’in sırtına yüklenir. Memet Mersin’in ara sokaklarında Lord’a yetişmeye çalışarak, Lord’un malikhanesinin taş avlusunda kan ter içinde küfesini indirir. Lord eşyalarını hizmetçiler parça parça evin içine taşırken, Memet parasını ister, Lord umursamaz. Eliyle tersler. Memet, kararlıdır, gözü yaşlı işaretlerle, hakkını almakta israr eder.
Ailesi ondan ekmek beklemektedir. Kibirli Lord, çıkan tartışmada topuzlu bastonu il Memet’in başına vurur. Memet hemen yere yığılır ve ölür. Haber anında Mersin’de yayılır. Nazım Paşa olayı inceletir. Çocuğun haksız yere öldüğünü anlayınca, Lord’u makamına çağırır. Lord suçunu inkar etmez .Osmanlı yasalarına göre cezası ölümdür. Ancak Lord, adli kapütülasyonlar nedeniyle Osmanlı mahkemelerinin kendisini yargılayamayacağını söyler. Nazım Paşa bu ukala Lord’u tutuklatır. Mahkemeye çıkartır. Olay , İngiliz konsolosluğu aracılığı ile açıkta bekleyen İngiliz Harp Gemisi komutanına ve İstanbul’a akseder. İngiliz komutan, Lordu serbest bırakmazsa Mersin’i bombalayacağını ültümatomunu verir. Nazım Paşa, emir verir kentteki hiçbir yabancı temsilci ve özellikle İngiliz uyruklular Mersin dışına çıkarılmaz.
Abdülhamit’ten de Lordu serbest bırakması için postahaneye telgraf geldiğinde artık çok geçtir. Lord hızla mahkemeye çıkarılmış, idama mahküm edilmiş ve bugünkü yoğurt pazarında kurulan dar ağacında infaz edilmiştir. Bu arada mahkemede İngiliz gemisi kenti bombalayamaz. Bir süre sonrada , Mersin’den başka bir görev için ayrılmak zorunda kalır.Telgraf öncesi idam gerçekleştiği için Nazım Paşa’da sarayın gazabından kendini zor kurtarır. Nazım Paşa daha sonra,1898 yılında bir olay nedeniyle Avusturya baş konsolosunu Mersin dışına kovar, Avusturya hükümeti donanmayla konsolosu geri gönderir.
Saray hükümeti özür dilemediği takdirde azledeceğini bildirir. Nazım Paşa’da istifa eder(***). Dedesinden dinlediği ve anılarında yazmadığı bu olayda; küçük hamal ve emekçi Memet’in hakkını almak için gösterdiği cesaret, emperyal devletin, vatandaşı Lord Thompson’ın sömürgeci, Mersinlilere yukarıdan bakan ukala tavrı ve dedesinin haklıdan yana onurlu duruşu onun çocuk ruhunda nasıl bir etki bıraktı? Bu olayın, Nazım Hikmet’in, anti emperyalist, emekten yana ve komünist şair olmasında bir etkisi oldu mu? Oğlunun adını da Memet koyması bir tesadüf müydü? Takdir tabiki okuyucunun.
(1902-1963)
Nazım Hikmet, yaşadığı dönemin her bir olayını, şiirleriyle anlatan, her bir şiiri bir edebiyat dersi olabilecek ve o dönemin Dünya’nın önde gelen şairleri tarafından, en büyük Dünya şairi olarak nitelenen bir şairimizdir. Kendisiyle mazlum milletler adına Anadolu’da verilen ilk anti emperyalist Ulusal Kurtuluş Savaşını ve Başkomutan Mustafa KEMAL’i en iyi anlatan Kuvva-i Milliye Destanı’nı okuduğumda tanışmıştım. Demokrat Parti tarafından yurttaşlıktan çıkartılmış, bir daha ülkesine dönememiştir. Mezarı yurt dışında da olsa kalbi, Anadolu’da halkının ruhuna gömülmüştür. Anısına saygıyla…
Serdar ERKAN
3 Haziran 2020
(*) Mersin Tarihi Kronolojisi, 1. Basım 2003; Gündüz ARTAN, İçel Sanat Kulübü Yayını.
(**) Kilikya’nın Hatıra Defteri, 2. Basım, 2017;Umut ÇOR,Özgür Ofset Matbaacılık,Mersin.
(***) Mersin’de Yaşayanlar-Yaşananlar; Gündüz ARTAN,1. Basım Şubat 2008, İçel Sanat Kulübü Yayınları
